چه کسی آمادگی سایت‌های پدافندی نطنز را سنجید؟ ایران یا ارتش اسرائیل؟

شنبه‌شب، ۱۳ آذرماه ۱۴۰۰ (چهارم دسامبر ۲۰۲۱)، حدود ساعت ۲۰:۲۵ به وقت تهران، رسانه محلی شهر بادرود خبر از شنیده‌شدن صدای انفجار بر فراز تاسیسات اتمی نطنز داد. درپی آن، یک منبع مطلع در نیروی پدافند هوایی ارتش (پداجا) به نگارنده گفت که یکی از سامانه‌های پدافندی تور ام-۱ نیروی هوافضای سپاه پاسداران که در حالت آتش به‌اختیار قرار داشته، یک شیء پرنده کوچک در حال پرواز در نزدیکی سایت اتمی نطنز را ساقط کرده است. کمی پس از آن، فرمانده پدافند هوایی منطقه نطنز ضمن اعلام خبر ارزیابی سایت‌های پدافند موشکی محافظت‌کننده از تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم شهید احمدی‌روشن، به مردم محلی اطمینان داد که همه چیز تحت کنترل آن‌ها بوده و جای نگرانی نیست.

این نخستین‌بار نیست که قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء که مسئولیت هماهنگی و بهره‌برداری از فعالیت‌های پدافند هوایی ارتش و سپاه پاسداران را برعهده دارد، جهت آزمایش سطح آمادگی سایت‌های پدافند هوایی در سراسر کشور دست به شبیه‌سازی حملات هوایی غافلگیرکننده می‌زند. در سال‌های اخیر، این شبیه‌سازی‌ها بر روی سنجش آمادگی سایت‌های پدافندی محافظت‌کننده از تاسیسات اتمی و همچنین تاسیسات پتروشیمی تمرکز داشته و در این راستا، اهداف پرنده کوچک به‌طور غافلگیرکننده به‌سمت سایت‌های پدافندی ارسال شده که در بسیاری از موارد، ساقط‌شدن موفقیت‌آمیز آن‌ها را به همراه داشته است.

در گذشته، رسانه‌های حکومتی و همچنین نیروهای مسلح درمورد ساقط‌شدن پهپادهای هدفی که به‌منظور سنجش میزان آمادگی سایت‌های پدافندی استفاده شده بودند، دست به بزرگ‌نمایی می‌زدند و به‌دروغ، این پهپادهای هدف ایرانی را اسرائیلی و یا متعلق به کشورهای خارجی معرفی می‌کردند. به‌عنوان مثال، پهپاد هدفی که به‌وسیله نیروی پدافند هوایی ارتش جهت سنجش سایت پدافندی اِم‌آی‌اِم-۲۳بی هاک محافظت‌کننده از تاسیسات نفتی ماهشهر در آبان سال ۱۳۹۸ ساقط شده بود، به‌دروغ خارجی و متخاصم معرفی شد. در مورد دیگری که در تاریخ دوم شهریورماه ۱۳۹۳ رخ داده بود، نیروی هوافضای سپاه پاسداران ادعا کرد که یک پهپاد هرمس اسرائیلی به‌پرواز درآمده از جمهوری آذربایجان را برفراز نطنز ساقط کرده است، اما رسانه‌های اسرائیلی با رد این ادعا، از صحنه‌سازی ایران خبر دادند.

اگرچه در بسیاری از موارد نیروهای نظامی و همچنین خبرگزاری‌های حکومتی دست به صحنه‌سازی ساقط‌شدن پهپادهای خارجی و به‌خصوص اسرائیلی در ایران زده‌اند، اما در ماه‌های اخیر، سرویس اطلاعاتی اسرائیل، موساد، با استفاده از پهپادهای کوچک موسوم‌به کوادکوپتر دست‌به حملاتی ایذایی به برخی از تاسیسات مخفی و محافظت‌نشده اتمی ایران زده است، که مقام‌های جمهوری اسلامی در تلاش برای انکار آن‌ها برآمده‌اند.

در مورد واقعه شنبه‌شب در نطنز، اگر ادعای مقام‌های جمهوری اسلامی را معتبر ندانیم، تنها فرضیه ممکن، استفاده اسرائیل از پهپاد جهت سنجش میزان آمادگی سایت‌های پدافندی محافظت‌کننده از تاسیسات اتمی نطنز است.

سامانه‌های پدافندی برد بلند محافظت‌کننده از تاسیسات اتمی نطنز

نیروی پدافند هوایی ارتش تنها نیروی کاربر سامانه‌های پدافندی برد بلند در ایران است. این نیرو هم‌اکنون پنج سایت فعال مجهز به سامانه اس-۲۰۰وی‌ئی (S-200VE) در شهرهای اصفهان، بوشهر، بندرعباس، همدان و تهران (شهریار) در اختیار دارد که هر سامانه دارای دو موشک زمین‌به‌هوای آماده شلیک از نوع ۵وی۲۸ئی (5V28E) است. هرکدام از این موشک‌ها بردی بالغ‌بر ۲۴۰ کیلومتر دارد و برای انهدام اهداف غیرمانورپذیر و بزرگ، مانند بمب‌افکن‌های سنگین، مناسب‌اند.

دومین سامانه پدافندی برد بلند موجود در خدمت نیروی پدافند هوایی ارتش، اس-۳۰۰پی‌اِم‌یو-۲ (S-300PMU-2) است؛ درمجموع چهار آتشبار از این سامانه درخدمت این نیرو است که از این تعداد، تنها سه آتشبار، در مناطق امیدیه، تهران و اصفهان، گسترش یافته‌اند. این سامانه‌ها به دو نوع موشک میان‌برد و دوربرد مجهزند که هر یک برای انهدام نوع ویژه‌ای از اهداف پروازی مورد استفاده قرار می‌گیرند، از پهپادها و موشک‌های کروز تا هواپیماهای جنگنده مافوق صوت و بمب‌افکن‌های سنگین مادون صوت.

تاسیسات اتمی نطنز از دیرباز تحت چتر پوششی یک آتشبار اس-۲۰۰وی‌ئی و یک آتشبار اس-۳۰۰پی‌ام‌یو-۲ پداجا است. پدافند اس-۲۰۰وی‌ئی هم‌اکنون در ضلع شمالی پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در شمال شرقی شهر اصفهان قرار دارد، درحالی‌که آتشبار اس-۳۰۰پی‌ام‌یو-۲ به‌تازگی از این پایگاه هوایی به نقطه‌ای نامعلوم در کاشان گسترش یافته است.

سامانه‌های پدافند موشکی برد متوسط محافظت‌کننده از تاسیسات نطنز

نیروی پدافند هوایی ارتش و فرماندهی پدافندی نیروی هوافضای سپاه پاسداران، هر دو، انواع مختلفی از سامانه‌های پدافند موشکی برد متوسط را در اختیار دارند و به‌کار می‌گیرند. نیروی پدافند هوایی ارتش هم‌اکنون دو سایت پدافندی برای استفاده از سامانه‌های پدافندی میان‌برد آی-هاک (I-Hawk) ارتقایافته، موسوم به مرصاد، و مجهز به موشک‌های زمین‌به‌هوای اِم‌ای‌اِم-۲۳بی ارتقایافته، موسوم به شاهین، در منطقه نطنز در اختیار دارد. سایت نخست در شش کیلومتری شمال غربی تاسیسات اتمی و سایت دیگر در ۱۹ کیلومتری شرق تاسیسات و در مجاورت شهر بادرود قرار دارد.

سایت پدافندی بادرود پداجا تا سال ۱۳۹۴ مجهز به یک آتشبار مرصاد بود. آتشباری که سه پرتابگر موشک زمین‌به‌هوا داشت و هر کدام مجهز به سه موشک زمین‌به‌هوای برد متوسط شاهین (هاک ارتقایافته) بود. در ماه‌های اخیر، پرتابگرهای موشک‌های زمین‌به‌هوای سوم خرداد نیز در این سایت پدافندی مشاهده شده است؛ این موضوع، از احتمال استفاده نیروی هوافضای سپاه پاسداران دست‌کم از بخشی از این سایت، خبر می‌دهد.

دیگر نیروی محافظت‌کننده از تاسیسات اتمی نطنز، یعنی نیروی هوافضای سپاه پاسداران، نیز دو سایت مجهز به سامانه‌های پدافند موشکی میان‌برد در غرب و شرق این تاسیسات دارد. سایت غربی در هفت کیلومتری و سایت شرقی در ۱۲ کیلومتری تاسیسات اتمی نطنز قرار دارند و هر دو در سال ۱۳۸۶ و به‌دنبال حمله هوایی اسرائیل به تاسیسات اتمی سوریه در شهریور آن سال، تاسیس شدند. نیروی هوافضای سپاه پاسداران دو آتشبار سام-۶ (SA-6) در این سایت‌ها مستقر کرده است که هر آتشبار سه پرتابگر سه‌تایی موشک زمین‌به‌هوا و یک رادار کنترل آتش و رهگیر در اختیار دارد.

با رفع خطر حمله هوایی اسرائیل به تاسیسات اتمی نطنز، این سایت‌های سام-۶ نیروی هوافضای سپاه پاسداران در سال ۱۳۹۲ غیرفعال شدند، اما در سال ۱۳۹۴ سایت شرقی دوباره با سامانه سام-۶ فعال شد. از سال ۱۳۹۹ تا به امروز، دست‌کم یک آتشبار سوم خرداد مجهز به موشک‌های زمین‌به‌هوای صیاد-۲ در یکی از این دو سایت مستقر است.

سامانه‌های پدافند موشکی برد کوتاه محافظت‌کننده از تاسیسات نطنز

سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه‌برد تور ام-۱ نیروی هوافضای سپاه پاسداران را می‌توان مهم‌ترین و مطمئن‌ترین سامانه محافظت‌کننده از تاسیسات اتمی نطنز به‌شمار آورد. وظیفه این سامانه‌ها مقابله با هرگونه اهداف پرنده و تهدیدهای پروازی است که سامانه‌های پدافند موشکی برد بلند و متوسط ارتش و سپاه پاسداران موفق به از میان بردنشان نشده‌اند، از هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن تا موشک‌های کروز، بمب‌های سنگرشکن و پهپادهای شناسایی، تهاجمی و انتحاری از کوچک تا بزرگ.

در سال ۱۳۸۶، نیروی هوایی سپاه پاسداران که از سال ۱۳۸۸ به نیروی هوافضا تبدیل شد، در مجموع ۹ سایت پدافندی مجهز به سامانه‌های تور ام-۱ در اطراف تاسیسات اتمی نطنز ایجاد کرد. در این راستا، ۱۳ دستگاه از مجموع ۲۹ سامانه تور ام-۱ خریداری‌شده در سال ۱۳۸۴ به نطنز اعزام و در این سایت‌ها مستقر شدند.

هم‌اکنون از این میان، پنج سایت فعال است، سه سایت موقت، هرکدام مجهز به یک پرتابگر تور ام-۱ و دو سایت دائمی، هرکدام مجهز به سه پرتابگر تور ام-۱ و یک رادار هشدار زودهنگام از نوع کاستا.

نیروی پدافند هوایی ارتش نیز ۱۳ سایت دائمی و موقت پدافند هوایی ارتفاع پست و کوتاه‌برد در اطراف تاسیسات اتمی نطنز دارد. این سایت‌ها که در سال ۱۳۸۶ تاسیس شده و هر یک به دو تیربار ضدهوایی ۳۵میلیمتری اورلیکن و رادارهای اسکای‌گارد (Sky Guard) مجهز بودند، اغلب در سال ۱۳۹۲ خالی شدند؛ اما به نظر می‌رسد به‌دنبال افزایش احتمال حمله موشکی نیروی هوایی اسرائیل به تاسیسات اتمی نطنز، دست کم نیمی از این سایت‌ها فعال شده باشند.

سنجش آمادگی سایت‌های پدافندی توسط نیروهای خودی

نیروهای مسلح ایران آمادگی سایت‌های پدافندی خود را ازطریق به‌پرواز درآوردن پهپادهای هدف و حتی هواپیماهای جنگنده مورد بررسی قرار می‌دهند. اگر از هواپیماهای سرنشین‌دار برای سنجش آمادگی این سایت‌ها استفاده شود، نیروی هوایی ارتش با خلبانان جنگنده‌های مجهز به سامانه هشدار‌دهنده راداری (Radar Warning Receiver) عملکرد رادارهای هشداردهنده زودهنگام و کنترل آتش سامانه‌های پدافندی را می‌سنجند. معمولا پیش از نزدیک‌شدن جنگنده به برد موشک‌های سامانه‌های پدافندی، فرماندهان آن‌ها از ماهیت خودی جنگنده‌ها مطلع می‌شوند تا از ساقط‌شدن ناخواسته‌شان بپرهیزند.

اما در موراد اندکی نیز سنجش عملکرد سایت‌های پدافندی کاملا غافلگیرکننده و با استفاده از پهپادهای هدف صورت می‌گیرد، پهپادهایی که پرواز هواپیماها یا موشک‌های کروز دشمن را شبیه‌سازی می‌کنند. در این حین، پهپاد هدف به‌وسیله موشک زمین‌به‌هوای شلیک‌شده از این سایت‌های پدافندی ساقط می‌شود. در گذشته، رسانه‌های حکومتی و روابط عمومی‌های نیروهای مسلح، به‌دروغ پهپادهای هدفی را که برای این منظور استفاده می‌شدند، خارجی معرفی می‌کردند.

سنجش آمادگی سایت‌های پدافندی توسط طرف‌های درگیر جنگ

باید به این نکته توجه کنیم که نیروهای مخالف درگیر در یک نبرد نظامی نیز عملکرد سایت‌های پدافندی یکدیگر را با پرواز پهپادهای هدف می‌سنجند و موقعیت‌های آن‌ها را شناسایی می‌کنند تا بتوانند از گزندشان در امان بمانند یا آن‌ها را منهدم کنند. در طول جنگ ایران و عراق، نیروی هوایی ارتش ده‌ها پهپاد هدف را برفراز جنوب شرقی عراق به پرواز درآورد و از این طریق، موقعیت سایت‌های پدافندی سام-۶ عراقی را برای خلبانان ایرانی درگیر در عملیات‌هایی مانند والفجر هشت شناسایی کردند.

در طول جنگ سال گذشته ارمنستان و آذربایجان در منطقه آرتساخ یا قره‌باغ هم نیروی هوایی آذربایجان با پرواز هواپیماهای آنتونف-۲ هدایت از راه دور برفراز مواضع نیروهای ارمنی، موقعیت سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه‌برد اوزا-اِی‌کِی‌اِم فرماندهی پدافندی ارمنستان را شناسایی می‌کرد تا بتوانند از گزند آن‌ها بگریزند یا منهدمشان کنند.

در سوریه نیز سال‌هاست که نیروی هوایی اسرائیل با پرواز پهپادهای کوچک و حتی و ازطریق اجرای عملیات جنگ الکترونیک (جنگال) و ایجاد اهداف پرنده کاذب بر روی صفحات رادارهای سایت‌های پدافند موشکی ارتش عربی سوریه، پیش از حملات هوایی به تاسیساتی که تحت حفاظت آن‌ها قرار دارند، عملکردشان را می‌سنجند. اگر ادعای فرمانده پدافندی منطقه نظنز را غیرقابل قبول تصور کنیم، پهپاد ساقط‌شده برفراز نطنز ممکن است اسرائیلی و درپی سنجش آمادگی سایت‌های پدافندی این مجموعه پیش از هرگونه حمله موشکی نیروی هوایی اسرائیل به آن باشد.

نویسنده:بابک تقوایی / منبع:ایندیپندنت فارسی