چرا حشدالشعبی به وجود آمد و چرا هنوز دوام دارد؟

ولی فقیه، به جای دریافت غرامت، سرمایه ملت ایران را در عراق به حراج گذاشته است.

تشکیل و بقای حشدالشعبی، یکی از مهم‌ترین ابزارهای نفوذ حکومت تهران در عراق، نشان‌دهنده استراتژی بزرگ‌تری است که به‌جای حمایت از مردم ایران، منابع ملی را صرف تقویت نیروهای نیابتی در خاورمیانه کرده است. این سیاست به قیمت غرامت‌هایی که ایران پس از جنگ هشت‌ساله با عراق می‌توانست دریافت کند، ادامه یافته است. در حالی که کشورهای دیگر مانند کویت از عراق غرامت دریافت کرده‌اند، ولی فقیه این فرصت را نادیده گرفته و به‌جای آن به تقویت گروه‌هایی چون حشدالشعبی پرداخته است.

آغاز و پیدایش حشدالشعبی

نیروهای حشدالشعبی در سال ۲۰۱۴، پس از تسلط داعش بر بخش‌هایی از شمال و شمال غرب عراق، و در پاسخ به فتوای آیت‌الله سیستانی، مرجع عالی شیعیان در نجف، تشکیل شدند. این فتوا از شیعیان خواست که برای دفاع از عراق در برابر داعش به نیروهای امنیتی بپیوندند. با این حال، حشدالشعبی به مرور به ابزاری در دست حکومت تهران تبدیل شد که از طریق آن توانست بر امور داخلی عراق تأثیر بگذارد و حتی نفوذ منطقه‌ای خود را تقویت کند.

قاسم سلیمانی، فرمانده وقت سپاه قدس، نقش مهمی در ایجاد و هدایت این نیرو داشت. او با همکاری نوری المالکی، نخست‌وزیر وقت عراق، و دیگر رهبران عراقی وابسته به حکومت تهران، به‌سرعت نیروهای حشدالشعبی را گسترش داد. این نیروها ابتدا به‌عنوان داوطلبانی برای مقابله با داعش معرفی شدند، اما به‌مرور به شبه‌نظامیانی منظم با حمایت مالی و تسلیحاتی مستقیم از حکومت تهران تبدیل شدند.

نفوذ حکومت تهران و نقش حشدالشعبی

در سال‌های پس از تشکیل حشدالشعبی، این نیروها به یکی از ستون‌های قدرت حکومت تهران در عراق تبدیل شدند. با گذشت زمان، بودجه و تسلیحات این نیروها نه از دولت عراق، بلکه از منابع مالی سپاه قدس و ولی فقیه تأمین شد. به‌علاوه، بسیاری از فرماندهان و اعضای حشدالشعبی تربیت‌یافته سپاه قدس بودند و در بسیاری از مواقع، دستورهای خود را مستقیم از قاسم سلیمانی و بعدها جانشین او دریافت می‌کردند.

حشدالشعبی علاوه بر نقش نظامی، به ابزاری برای کنترل سیاسی عراق تبدیل شد. رهبران آن مانند هادی عامری، دبیرکل سازمان بدر و از فرماندهان برجسته حشدالشعبی، به‌طور مداوم با حکومت تهران هماهنگ بوده و نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های سیاسی عراق ایفا کردند. بسیاری از گروه‌های حشدالشعبی نیز واحدهای شبه‌نظامی مستقلی ایجاد کردند که تحت عنوان حشد فعالیت می‌کردند، اما مستقیماً به سپاه قدس وابسته بودند.

تأثیرات مخرب بر عراق و منطقه

حشدالشعبی نه‌تنها تهدیدی برای وحدت ملی عراق بود، بلکه به‌طور مستقیم در سرکوب مخالفان حکومت تهران در عراق و کشورهای هم‌جوار نیز دخالت داشت. به‌خصوص در خیزش‌های مردمی سال ۲۰۱۹ در عراق، که مردم علیه فساد و نفوذ خارجی به‌ویژه از سوی حکومت تهران اعتراض کردند، نیروهای حشدالشعبی نقش سرکوبگر را ایفا کردند و به سرکوب تظاهرات‌کنندگان پرداختند.

حشدالشعبی با تبدیل شدن به یک نیروی نظامی و سیاسی مستقل در عراق، نقش مهمی در بی‌ثباتی داخلی عراق داشته و دخالت آن‌ها در امور سیاسی و نظامی این کشور همچنان محل اختلاف است. دولت عراق با تصویب قانونی در سال ۲۰۱۶ به حشدالشعبی وضعیت قانونی داد و آن را به‌عنوان بخشی از نیروهای امنیتی عراق به رسمیت شناخت، اما این نیروها همواره به حکومت تهران وفادار ماندند و از نظر سیاسی و نظامی تحت تأثیر سپاه قدس باقی ماندند.

غفلت از غرامت جنگی و حراج سرمایه‌های ایران

در حالی که حشدالشعبی به تقویت و گسترش خود ادامه می‌دهد، حکومت تهران از دریافت غرامت‌های جنگ ایران و عراق چشم‌پوشی کرده است. پس از جنگ هشت‌ساله، بسیاری از کشورها به‌ویژه کویت، از عراق غرامت دریافت کردند، اما حکومت تهران به‌جای پیگیری دریافت این غرامت‌ها، منابع مالی خود را صرف تقویت نیروهای نیابتی در عراق، سوریه، و لبنان کرده است.

بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند که حکومت تهران از طریق حمایت از حشدالشعبی و گروه‌های مشابه، به‌دنبال گسترش نفوذ خود در منطقه و تضمین بقای خود در برابر فشارهای داخلی و خارجی است. با این حال، این سیاست هزینه‌های سنگینی را بر دوش ملت ایران گذاشته است، چراکه منابع مالی که می‌توانست صرف بازسازی مناطق جنگ‌زده یا بهبود وضعیت اقتصادی ایران شود، به‌جای آن صرف تأمین مالی شبه‌نظامیان در کشورهای همسایه شده است.

آینده حشدالشعبی و نقش آن در منطقه

با وجود کشته شدن قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس، معاون حشدالشعبی، در حمله‌ای که در سال ۲۰۲۰ توسط نیروهای آمریکایی انجام شد، این نیرو همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. اگرچه برای مدتی تأثیر و نفوذ سپاه قدس در حشدالشعبی کاهش یافت، اما با تزریق منابع مالی و تسلیحات از سوی حکومت تهران، این نیرو بار دیگر به قدرتی بزرگ در عراق تبدیل شد.

در حالی که آینده عراق و نقش حشدالشعبی همچنان محل بحث و اختلاف است، نفوذ این نیرو در سیاست و امنیت این کشور انکارناپذیر است. بسیاری از شخصیت‌های سیاسی عراق، از جمله ایاد علاوی، نخست‌وزیر پیشین عراق، حشدالشعبی را تهدیدی برای استقلال و تمامیت ارضی عراق دانسته‌اند. علاوی بارها هشدار داده است که حکومت تهران از طریق حشدالشعبی به‌دنبال کنترل بیشتر بر عراق و تقویت نفوذ خود در این کشور است.

به این ترتیب، حشدالشعبی که با هدف مقابله با داعش تشکیل شد، اکنون به یکی از ستون‌های نفوذ حکومت تهران در عراق تبدیل شده است. نفوذ این نیرو در سیاست، امنیت، و اقتصاد عراق همچنان ادامه دارد و نقش آن در منطقه، به‌ویژه در سیاست‌های منطقه‌ای حکومت تهران، بسیار چشمگیر است.

علیرضا نوری‌زاده نویسنده و روزنامه‌نگار