ورقِ آخری که دیکتاتور رو می‌کند
در موقعیت «آخر بازی»، عملکرد ارتش می‌تواند سرنوشت قیام مردمی را تعیین کند. فرماندهان نظامی باید در این موقعیت تصمیم بگیرند که سرکوب کنند، تمرد کنند (در پادگان بمانند یا به معترضان بپیوندند)، یا با کنار‌گذاشتن دیکتاتور خود قدرت را به دست بگیرند.
وقتی دیکتاتور به «آخر بازی» می‌رسد، نقش نیروی نظامی حیاتی می‌شود. اگر دیکتاتورها نتوانند در موقعیت «آخر بازی» وفاداری نیروی نظامی را حفظ کنند، می‌بازند. آنچه در وفادار‌ماندن نیروی نظامی در این موقعیت بیش از همه مهم است، نحوه‌ی شکل‌گیری و عضوگیری این نیروها بر معیار تعلق و تعهد به نظام حاکم است.
مفهوم «آخر بازی» به موقعیتی اشاره دارد که حکومتی مستبد از همه‌ی ترفندها و مهره‌هایش برای خاموش کردن اعتراضات مردم استفاده کرده، و بالاخره به عنوان آخرین حربه به نیروهای نظامی متوسل می‌شود.سه استاد و پژوهشگر علوم سیاسی در دانشگاه هایدلبرگ آلمان با بررسی داده‌های تجربی مربوط به موقعیت‌های «آخر بازی» در رژیم‌های اقتدارگرا، به این نتیجه رسیده‌اند که چهار عامل اساسی تعیین‌کننده‌ی رفتار نظامیان و نوع تصمیمی است که در چنین موقعیتی می‌گیرند:
سازوکار دیکتاتور برای کنترل و نظارت بر نیروی نظامی: این سازوکار در حکومت‌های دیکتاتوری معمولاً بر اساس «گزینش مبتنی بر تعهد» کار می‌کند؛ یعنی نظام استخدام و ارتقا فرماندهان و افسران بر اساس میزان وفاداری و تعلق سیاسی با نظام موجود و حاکمانش است.
ابعاد قیام مردمی: قیام هر چه فراگیرتر و بزرگ‌تر باشد و بخش‌های بیش‌تری از جامعه را نمایندگی کند، در‌افتادن با آن دشوارتر است.
سابقه‌ی نظامیان در زمینه‌ی نقض حقوق بشر: اگر فرماندهان ارتش و بدنه‌ی آن سابقه‌ی بدی در نقض حقوق بشر داشته باشند، از تغییر حکومت بیم خواهند داشت و می‌ترسند که در صورت برگشتن ورق، کارشان به محاکمه و مجازات بکشد. بنابراین در سرکوب مصمم‌تر می‌شوند.
انسجام درونی نیروی نظامی: انسجام درونی نیروی نظامی شرط انجام درست هر فرمان و عملیاتی است. اگر نیروی نظامی بخواهد دست به سرکوب بزند، اطمینان‌داشتن از وجود و حفظ انسجام شرط ضروری است. اگر هم قصد کودتا بکند، اطمینان از انسجام باید در سطح بسیار بالاتری باشد، چون در صورت کودتا، هم باید حکومت را سرنگون کرد و هم جنبش را سرکوب کرد.
سه پژوهشگر علوم سیاسی با بررسی این عوامل نتیجه گرفتند که:
تنها در حالتی می‌توان توقع داشت که فرماندهان نظامی یا در سرکوب دخالت نکنند و یا حتی به مخالفان بپیوندد که: (۱) بر مبنای تعهد و تعلق‌شان به نظام گزینش نشده باشند، (۲) قیام نماینده‌ی کلیّت جامعه باشد، و (۳) نیروهای نظامی سابقه‌ی بدی در نقض حقوق بشر نداشته باشند.
مجموعاً ۴۰ موقعیت «آخر بازی» در جهان در طی ۷۰ سال گذشته رخ داده است. در ۱۹ مورد (نزدیک به ۵۰درصد کل موارد) نیروهای نظامی قیام را سرکوب کرده‌اند؛ در ۱۵ مورد به حکومت وفادار نمانده‌اند؛ و در ۶ مورد هم کودتا کرده‌اند.
