زبان‌های مادری در جغرافیای ایران؛ سیاست یک‌زبانی و بحران هویتی
روز جهانی زبان مادری، که هر سال در ۲۱ فوریه برگزار می‌شود، فرصتی برای تأمل بر وضعیت زبان‌های مختلف در جهان است. این مناسبت که توسط یونسکو در سال ۱۹۹۹ نام‌گذاری شد، بر حفظ و ترویج تنوع زبانی و فرهنگی تأکید دارد. بااین‌حال، در ایران، سیاست‌های زبانی حکومت تهران در تضاد با این اصول قرار دارد و عملاً موجب سرکوب و محدودیت زبان‌های مادری غیرفارسی شده است.
حاکمیت زبان فارسی و نقض حقوق زبانی
در حالی که اصل ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی به‌ظاهر اجازه استفاده از زبان‌های قومی و محلی را در آموزش و رسانه‌ها می‌دهد، در عمل این اصل نادیده گرفته می‌شود. سیاست تک‌زبانی حکومت تهران باعث شده که بسیاری از زبان‌های بومی از نظام آموزشی حذف شوند و زبان فارسی به‌عنوان ابزار تسلط فرهنگی بر اقوام غیر فارس به کار رود.
یکی از نمونه‌های بارز این رویکرد، ممنوعیت آموزش زبان مادری در مدارس است. کودکان غیرفارس‌زبان در ایران از سنین پایین مجبور به یادگیری درسی به زبانی هستند که زبان اول آن‌ها نیست، که این امر منجر به ضعف آموزشی، کاهش هویت فرهنگی، و احساس طردشدگی در میان اقوامی مانند عرب‌ها، کوردها، بلوچ‌ها و ترکمن‌ها شده است.
سرکوب فعالان زبانی و فرهنگی
حکومت تهران نه‌تنها از ترویج زبان‌های مادری جلوگیری می‌کند، بلکه با فعالان حقوق زبانی نیز برخورد امنیتی می‌کند. نمونه‌ای از این سیاست سرکوبگرانه، بازداشت و محکومیت زهرا محمدی، فعال آموزش زبان کُردی، است که به اتهام «اقدام علیه امنیت ملی» به پنج سال حبس محکوم شد. این اقدام نشان می‌دهد که حکومت نه‌تنها حق آموزش به زبان مادری را به رسمیت نمی‌شناسد، بلکه هرگونه تلاش برای حفظ این زبان‌ها را تهدیدی علیه امنیت خود می‌داند.
مسعود پزشکیان؛ وقتی رئیس‌جمهور هم کوتاه می‌آید
حتی رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، نیز از محدودیت‌های زبانی در امان نمانده است. اخیراً در یک مراسم عمومی در تبریز، او هنگام شعرخوانی به زبان ترکی با تذکر مواجه شد و ناچار به توقف آن شد. این اتفاق نشان می‌دهد که حتی مقامات عالی‌رتبه کشور نیز مجاز به استفاده آزادانه از زبان مادری خود نیستند، چه رسد به مردم عادی.
مدل‌های جهانی و راه‌حل‌های ممکن
در بسیاری از کشورها، سیاست‌های چندزبانه به همبستگی ملی کمک کرده است. در هند، ۲۲ زبان رسمی وجود دارد و هر ایالت اجازه دارد آموزش به زبان مادری را ارائه دهد. در کانادا، زبان‌های انگلیسی و فرانسوی در کنار هم استفاده می‌شوند و استان کبک سیاست‌های زبانی مستقل خود را دارد. در سوئیس نیز چهار زبان رسمی وجود دارد که به‌خوبی مدیریت شده‌اند.
ایران نیز می‌تواند با الهام از این مدل‌ها، به‌جای سرکوب، تنوع زبانی را به رسمیت بشناسد و از آن به‌عنوان ابزاری برای تقویت انسجام اجتماعی استفاده کند. آموزش دو یا چندزبانه در مدارس، انتشار کتاب‌ها و رسانه‌ها به زبان‌های بومی، و رسمیت دادن به زبان‌های محلی در ادارات می‌تواند به کاهش تبعیض و افزایش همبستگی ملی کمک کند.
حکومت تهران همچنان سیاست‌های تک‌زبانی را دنبال می‌کند و به‌جای تقویت پیوندهای اجتماعی از طریق به رسمیت شناختن زبان‌های مادری، آن‌ها را تهدیدی برای امنیت خود می‌داند. این سیاست‌ها نه‌تنها باعث تضعیف زبان‌های محلی شده، بلکه منجر به احساس بیگانگی در میان اقوام غیر فارس شده است. تجربه کشورهای چندزبانه نشان می‌دهد که حفظ و ترویج زبان‌های مادری نه‌تنها خطری برای وحدت ملی نیست، بلکه باعث تقویت هویت جمعی و افزایش مشارکت اجتماعی خواهد شد. حکومت تهران چقدر آماده است تا از این تجربیات درس بگیرد؟
نویسنده : سپیده گرگانی/ رادیو فردا
