جزیره خارک ؛ دُر یتیم خلیج

جزیره خارک یکی از جزایر خلیج است. این جزیره در تقسیمات کشوری در حوزۀ استان بوشهرجنول اهواز قرار می‌گیرد. این جزیرۀ مهم از جنس مرجان است و تمام وسعت و مساحت آن محدود می‌شود به ۸ کیلومترمربع در ۴ کیلومترمربع. با این حال این جزیرۀ مستطیلی شکل و کوچک از لحاظ تجاری، اقتصادی، نظامی و تاریخی از اهمیت به سزایی برخوردار است. شاید جالب باشد بدانید که جلال آل احمد جزیرۀ خارک را با لقب دُر یتیم خلیج خوانده است. شما هم اگر کنجکاو و مشتاق هستید بیشتر در مورد جزیرۀ خارک بخوانید و بدانید که چرا جلال آل احمد این جزیره را با این لقب خوانده است با میزبون همراه باشید چون میزبون قصد سفر به جزیرۀ خارک را دارد و قرار است از تمام اسرار این جزیره بنویسد.

جالب است بدانید که جزیرۀ خارک سراسر از انواع و اقسام فسیل‌ها و همچنین باقی‌مانده‌هایی از اندام انواع مرجان‌ها و دوکفه‌ای‌ها و سایر جانوران آبزی و نرمتان در ترکیبی با ذرات ماسه شکل گرفته است. شاید باورش دشوار باشد اما بر اساس گزارش زمین‌شناسان تنها قشر نازکی از خاک این جزیره (ضخامتی در حول و حوش ۲۰ سانتی‌متر تا ۵ متر) چگالی‌اش به حدود ۱٫۵ می‌رسد و نسبت به سایر بخش‌های جزیره سخت‌تر به شمار می‌رود. اما لایه‌های زیرین آن به مراتب نرم‌تر هستند و در مقابل جریان آب هیچ مقاومت خاصی از خود نشان نمی‌دهند. همین امر سبب شده است که آب و باد بتوانند لایه‌های زیرین را از بین ببرند و باعث سقوط و متلاشی شدن لایۀ سطحی خاک شوند. زمانی که لایه‌های سطحی کنار زده شدند گنجینه‌ای از آثار و نگاره‌های باستانی سر از خاک بیرون آوردند. این آثار و نگاره‌ها اطلاعات بسیار سودمندی در مورد گذشته به دست می‌دهند. با این حال سیر تغییر و تبدیل‌های بی‌پایان در جزیرۀ خارک همچنان ادامه دارد و ممکن است چیزهای شگرف بیشتری از دل خاک به بیرون راه پیدا کند.

در گذشته‌های خیلی خیلی دور صخره‌های مرجانی و زیبای جزیره خارک به بندرهای مختلف خلیج حمل می‌شده‌اند. برخی از این بندرها عبارتند از گناوه، آبادان و کویت. جالب است بدانید این صخره‌های مرجانی و زیبا در ساخت و سازهای مختلف مرود استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

یکی از معضلات بزرگ در بسیاری از جزایر خلیج نبود آب شیرین است. اما خوشبختانه در جزیرۀ خارک آب شیرین به وفور یافت می‌شود. در تمام طول تاریخ چه گودال‌های طبیعی موجود در سطح جزیره، چه چاه آب‌های حفر شده در دل زمین و چه رشته قنات‌های ایجاد شده در این جزیره همه و همه دست به دست هم داده‌اند که از راه‌های طبیعی و راه‌های ساختۀ دست بشر آب‌های سطحی و باران‌های فصلی به سدهای طراحی شده یا سدهایی که به صورت طبیعی در دل زمین قرار داشته‌اند هدایت گردند و در آن‌ها جمع‌آوری شوند.

آثار و بقایای تلاش مردمان عصرهای گذشته که در دوران مختلف در جزیره خارک زندگی می‌کرده‌اند و سعی در جمع‌آوری آب داشته‌اند و اتفاقاً موفق هم بوده‌اند در سراسر خاک جزیرۀ خارک قابل مشاهده است. برخی از این آثار عبارتند از: راه‌آبه‌های کوچک و بزرگ، چاه‌هایی که ده‌ها متر در دل سنگ کنده شده که به وسیلۀ چرخ‌های آبکشی با نیروی گاو یا سایر چارپایان از آن‌ها آب می‌کشیده‌اند، و کاریزهای کهنسال. این نشانه‌ها به همراه تمام ابزار و ادوات‌شان می‌توانند در حکم یک موزۀ جذاب تماشایی مورد توجه قرار بگیرند. اما متأسفانه افسوس و صد افسوس که تمام این بازمانده‌ها در حال تخریب هستند و آن طور که بایسته و شایسته است مورد توجه قرار نگرفته‌اند.

این آثار و نشانه‌ها در اهمیت آب بسیار گویا و روان داد سخن خواهند داد. گذشتگان در جمع‌آوری و نگهداری آب سخت‌کوشانه کوشیده‌اند.اما حکومت تهران به نگهداری این آب اهمیت نمیدهد.

چاه‌های آب در جزیره خارک همچنان سرشار از آب شیرین هستند. برخی از این چاه‌ها در روزگار ما خیلی مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گیرند و به رسم گذشته به قوت خود باقی هستند. اما برخی دیگر از این چاه‌ها هستند که در روزگار ما خشک شده‌اند و مردمان محلی در قعر آن‌ها درختان مو را می‌کارند. جالب است بدانید این درخت‌های مو که در قعر این چاه‌های قدیمی آب شیرین کاشته می‌شوند به هیچ عنوان نیاز به آبیاری ندارند و از همان رطوبت موجود در قعر چاه یا آب شیرینی که در لابه‌لای ماسه‌ها و فسیل‌ها پنهان شده است، می‌نوشند و می‌رویند. جالب است بدانید که این درختان مو در هر سال صدها و صد کیلو انگور بار می‌دهند. بنابراین آب و خاک موجود در قعر چاه‌های خشک شده بسیار مناسب و حاصلخیز هستند.

ویژگی‌های منحصر به فرد جزیرۀ خارک باعث شده است که انواع و اقسام درختان و گیاهان امکان رشد در این جزیره را پیدا نکنند. اما یکی از درختانی که اتفاقاً تنها نوع پوشش گیاهی در این جزیره به شمار می‌رود درختان لور یا لیل یا انجیر معابد هستند. این درختان درست مثل جزیرۀ خارک از ویژگی‌های متفاوتی بهره برده‌اند. شاید جالب باشد بدانید که درختان لور یا لیل یا انجیر معابد درختان بزرگی هستند که سایۀ وسیعی ایجاد می‌کنند. این درختان ریشه‌های بسیاری دارند و شگفتی شگرف این درختان اتفاقاً در همین ریشه‌های انبوه نهفته شده است. ریشه‌های درخت لور یا لیل یا انجیر معابد هوازی هستند یعنی در عوض اینکه به سمت زمین رشد کنند و در لایه‌های خاک گسترش بیابند به سمت آسمان حرکت می‌کنند و به تنۀ درخت می‌پیچند و از تنۀ درخت بالا می‌روند و دوباره از شاخه‌ها آویخته می‌گردند. به همین دلیل داستان‌ها و اساطیر رایج در جزیرۀ خارک نیز با داستان‌ها و اساطیر سایر نقاط ایران زمین تفاوت پیدا کرده‌اند. به طوری که این اساطیر به زمین وابسته نیستند و اتفاقآ به باد و هوا و آب وابسته هستند و عامل حیات‌بخش را باد و آب می‌دانند. درست برعکس سایر نواحی که خاک را عامل حیات‌بخش می‌دانند و از زمین با عنوان مادر یاد می‌کنند.

علاوه بر درخت لور یا لیل یا انجیر معابد درخت سدر یا کنار نیز در جزیره خار رشد می‌کند و اتفاقاً در تعداد بسیاری در خاک این جزیره به چشم می‌خورد. البته لازم به ذکر است که درختان سدر یا کنار به علت نبود شرایط کافی برای رشد در جزیرۀ خارک در مقایسه با درختان سدر یا کنار دامنه‌های کوه‌های البرز از رشد محدودی برخوردار بوده‌اند.

جزیره خارک در طول تاریخ مورد توجه مورخین ایرانی، اروپایی، یونانی و رومی قرار گرفته است. این امر بیان‌گر اهمیت ویژۀ این جزیره در دوران مختلف تاریخی است. استاربون یکی از مورخان یونانی از این جزیرۀ اسرارآمیز با عناوین ایکاریا و ایکاره یاد کرده است. همچنین بلین یکی از مورخان رومی این جزیره را آراکیا خوانده است. رومن گریشمن مدعی وجود رابطه‌ای میان لفظ خارک و رود کرخه است و این دو لفظ را برگرفته از یک ریشه می‌پندارد. همچنین به زعم سعید نفیسی نام خارک از لفظ خاراکنه گرفته شده است. سعید نفیسی اذعان دارد که احتمالاً در روزگاران پیشین جزیرۀ خارک بخشی از سرزمین خاراکنه بوده است. از تمام این آراء می‌توان به اهمیت ویژۀ جزیرۀ خارک پی برد. این جزیره از دیرباز برای بزرگان تاریخ و فرهنگ شناخته شده بوده است و توجه افراد بسیاری را به خود جلب کرده است.

همان طور که پیش از این ذکرش آمد، جزیرۀ خارک از قدمتی طول و دراز برخوردار است و در تمام این مدت مورد توجه قرار داشته است. بنابراین بدون شک تاریخ در این جزیره ردّپاهای بسیاری از خود به جای گذاشته است. در ادامه با میزبون همراه باشید تا یک به یک از این ردّپاها بخوانید. این ردّپاها نمودار سکونت ساسانیان یا حتی اقوام پیش از آن‌ها در جزیرۀ خارک هستند. در جزیرۀ خارک علائم حضور زندگی حتی پیش از میلاد مسیح نیز به چشم دیده می‌شود. آن روزها این جزیره خانه و کاشانۀ مردم بوده است. شاید آن دوران مردم هنوز از اهمیت نفت و این صنعت با خبر نبوده‌اند. به همین دلیل جزیرۀ خارک در آن زمان دُر یتیم نبوده است و مأمن امن ساکنانش شمرده می‌شده است.